"تضاد دولت و ملت" یا "نظریه تاریخ و سیاست در ایران" مجموعه از مقالات نوشته شده به قلم استاد "همایون کاتوزیان" است که تفاوت های اساسی در ماهیت انقلاب در ایران با کشورهای اروپایی را مورد مقایسه قرار داده و گریزی هم به وقایع دیگری نظیر مشروطه و شرایط سیاه کشور در سال های پس از مشروطه می زند.
یکی از موارد اصلی مورد بررسی در "تضاد دولت و ملت" یا "نظریه تاریخ و سیاست در ایران"، نقش مهره ای به نام شاه در کشور است. شاه در ایران همواره نقش حاکمی مستبد داشته؛ وی که به صورت انفرادی قدرت را تصاحب کرده و نماینده ی هیچ گروه و طبقه ای نیست، تا زمان حفظ قدرت، مشروعیتش هم به رسمیت شناخته می شود. همه چیز متعلق ب شاه بوده و همه در برابر او رعیت به حساب می آیند. اما این قضیه در مورد مقام شاه در اروپا متفاوت است. شاه اروپا به نمایندگی از اشراف کشور و زمین داران بر تخت نشسته؛ حال این حاکم هر چقدر هم که جبار باشد، نمی تواند از مرز قانون های وضع شده فراتر برود و بر ضد اشراف کشورش دست به کاری بزند چرا که توسط همین طبقه از قدرت کنار زده خواهد شد.
مطلب مهم دیگری که در "تضاد دولت و ملت" توسط "همایون کاتوزیان" مورد تحلیل قرار گرفته، عمر جامعه شناختی ایران و اروپا می باشد که در ایران به دلیل ناپایداری های منطقه و فقدان ثبات قدرت، هم حکومت و هم مردم تنها به فکر منافع خود بوده و در مورد مسائل مختلف با آینده نگری برخورد نمی شود؛ چرا که اساسا آینده در پس پرده ی ابهام است و ممکن است برای حاکم مد نظر اصلا آینده ای وجود نداشته باشد. ولی واضحا در اروپا وضعیت به این شکل نبوده و تصمیمات با توجه به اثرات آنان بر آینده قلمرو و ملت اتخاذ می شون