وگول در فاصلهٔ سال‌های ۱۸۳۶ تا ۱۸۴۸ به علت کسالت بیشتر در رم زندگی می‌کرد و در همین دوران، در سال ۱۸۴۲ مردگان زرخرید یا نفوس مرده را نگاشت. این اثر داستانی مشهورترین اثر اوست. در این کتاب گوگول وضع زندگی اجتماعی و رفتارهای متداول در ایالات روسیه و نظام سیاسی و اداری آن کشور را با طنز خاص خود مورد حلاجی و ریشخند قرار می‌دهد. گوگول جلد دوم مردگان زرخرید یا نفوس مرده را در حالی که از بیماری افسردگی در رنج بود نوشت؛ ولی پیش از انتشار آن را سوزاند. بخش‌هایی از پیش‌نویس آن که به دست آمده است حکایت از لطمهٔ شدیدی دارد که بیماری افسردگی بر استعداد و قریحهٔ او وارد کرده بود. گوگول این کتاب را با الهام از پوشکین یا رعایای شبه برده، تحت مقرراتی که از زمان تزار غاصب بوریس گودونف وضع شده و هدف آن اتخاذ سیاست‌هایی برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها بود وابسته به زمین شدند و به منزلهٔ مایملک زمیندارها و ملاکین به شمار می‌آمدند. به همین دلیل مالکان می‌توانستند آن‌ها را نزد بانک دولتی به وثیقه بگذارند. با توجه به اینکه سرشماری هر ده سال یک بار انجام می‌گرفت، کسانی که در این فاصله می‌مردند تا سرشماری بعدی زنده محسوب می‌شدند و مالیات سرانهٔ آ‌ن‌ها باید توسط مالک پرداخت می‌شد. چیچیکف قهرمان این داستان نیز به طمع استفاده از همین مقررات نقشه‌ای برای خرید این بردگان یا رعایای مرده از مالکانشان طرح می‌کند و برای اجرای آن راهی سفر پرماجرای خود می‌شود. گوگول خود این طنز را یک شعر می‌نامد؛ ولی شاید بهتر باشد آن را یک اثر به شمار می‌آوریم. اثری که بخش‌هایی از روسیهٔ قرن نوزدهم را با چهره‌های گوناگون زنان و مردان و رسوم و صفات و رفتارهای آن با جزئیات و دقایق بسیار به زنده‌ترین و گویاترین وجه تصویر می‌کند.

انتشار کتاب مردگان زرخرید یا نفوس مرده در زمان خود آشوبی برپا کرد و خصومت طبقهٔ مالکان را برانگیخت؛ زیرا آنان این کتاب را توهین به خود می‌پنداشتند. گوگول در پاسخ آنان را از پیشداوری برحذر می‌داشت و به پایان داستان که باید در جلد بعد منتشر می‌شد وعده می‌داد. پس از سوزانده‌شدن پیش‌نویس جلد دوم کتاب و بعد از مرگ گوگول، شخصی به نام دکتر زاخاچنکو از اهالی کیف به ادامهٔ کار گوگول و نوشتن جلد دوم این کتاب همت گماشت که بسیار ناموفق بود.