تبصره 22

رمان ضد جنگ تبصره 22 شاهکار رمان‌نویس و نمایش‌نامه‌نویس آمریکایی، جوزف هلر است که در ژانر کمدی سیاه از خشونت جنگ و بیزاری از آن می‌گوید. این کتاب با ترجمهٔ احسان نوروزی در نشر چشمه چاپ شده است. این رمان که اولین بار در اکتبر 1960 منتشر شد، تفکرات جوزف هلر درباره جنگ را به خوبی بازتاب می‌دهد. تفکراتی که با عقاید نسل دهه 60 که می‌خواستند در برابر قدرت، قد علم کنند، همراه و حرف دل آنها شد. «تبصره 22» امروزه در زبان انگلیسی به موقعیت‌هایی گفته می‌شود که از آن‌ها راه گریزی نیست و باخت در آنها قطعی است.

هلر در جبهه‌های جنگ جهانی دوم حضور داشت، ماموریت‌هایی انجام داد و مرگ را با گوشت و پوست خود احساس کرد. او فهمید که مرگ ابدا مفهومی انتزاعی نیست و اگر در مقابل دشمن قرار بگیری در کشتنت لحظه‌ای تردید نخواهند کرد.

«تبصره 22» نام قانونی در کتاب هلر است که می‌گوید: اگر کسی با میل خود در ماموریت‌های مرگبار جنگی شرکت کند، دیوانه است، پس می‌تواند تقاضای معاف شدن بدهد، اما همین درخواست معافیت نشان می‌دهد که او سالم و عاقل است پس شرایط لازم برای معاف شدن را ندارد.

یوساریان، افسر نیروی هوایی و از شخصیت‌های کلیدی اثر که زیرک است و همیشه به دنبال راه فراری از جنگ و ماموریت می‌گردد، در این داستان، در چنگال تبصره 22 گرفتار می‌شود. افسر مافوق او کسی است که مدام تعداد ماموریت‌های سربازانش را افزایش می‌دهد تا آنها را بیشتر در خدمت ارتش نگه دارد، شخصیت‌های دیگری هم در این داستان وجود دارند که هرکدام به نوعی با هیولای جنگ درگیر‌ند و داستان را روایت می‌کنند. میلو میندر بندر که کلاهبردار است نیازهای دو طرف جنگ را تامین می‌کند، سروان شایسکف که آرزوی ترتیب دادن یک رژه بی‌نقص را دارد، و وینترگرین، سرباز سابق و مسئول دفتر پست که گرداننده واقعی جنگ است.

یوساریان در پروسه معیوب جنگی که آن را بیهوده، پوچ و بیگانه می‌داند گرفتار شده است، او نمی‌تواند مطیع نباشد و ارتش را هم نمی‌تواند ترک کند. او هرچه بیشتر تلاش می‌کند، بیشتر در دام تبصره 22 گرفتار می‌شود.

این داستان واکنش‌های متفاوتی از تحقیر تا تحسین را میان منتقدان برانگیخت، حتی به هلر تهمت سرقت ادبی از رمانی دیگر زده شد، اما این رمان بدیع توانست پس از مدتی به لیست صد رمان برتر جهان و پرفروش‌ترین‌ها راه پیدا کند و بیش از همه صدای نسل جوانی شود که دیگر ارزشی برای ساختار قدرت قائل نبودند و می‌خواستند خودشان برای خودشان فکر کنند.

«تبصره 22» را باید خواند و پس از خواندش نگاهی دوباره به جایگاه سیاستمداران و قدرتمندان امروز انداخت، چون انگار همین دیروز نوشته شده و روی سخنش دقیقا با انسان قدرت‌طلب دنیای مدرن است. هلر با توسل به پارادوکس تبصره معروفش در رمان خود، پوچی جنگ و سلطه‌طلبی را به تصویر کشیده و لبخندی تلخ به نادانی بشر زده است.