حاجی مراد

کتاب «حاجی مراد» اثر لئو تولستوی، نویسنده‌ی بزرگ روسی، در سال‌های 1896 تا 1904 نگاشته شد و دو سال پس از درگذشت او، در 1912، برای نخستین‌بار به چاپ رسید. این روایت، که بر پایه‌ی تجربیات شخصی تولستوی در قفقاز استوار است، در سال 1851، هنگامی که او به همراه برادرش به منطقه‌ی قفقاز رفت و به ارتش روسیه پیوست تا در سرکوب شورش‌های چچن و داغستانی یاری رساند، شکل گرفت. تولستوی در آن دوران، با مردمان جنگجوی کوهستان آشنا شد و خاطرات آن روزها را در این اثر بازآفرینی کرد.

«حاجی مراد»، آخرین رمان تولستوی، برگرفته از زندگی واقعی یک رهبر قبیله‌ی آوار است که تولستوی در جوانی با او روبه‌رو شد. این داستان، تصویری ژرف از زندگی در دل کوه‌های قفقاز می‌کشد؛ جایی که حاجی مراد، به انگیزه‌ی کینه‌ای عمیق از رقیب خویش – شمائل، که خانواده‌اش را به اسارت برده – به روس‌ها می‌پیوندد تا با دشمن مشترک روبه‌رو شود. با این حال، روس‌ها به این متحد تازه‌کار تردید دارند و او و یارانش را به پاسگاه‌های مرزی تبعید می‌کنند. تولستوی، که شاهد بسیاری از رویدادهای پیش از مرگ حاجی مراد بود، این روایت را با دقت تاریخی و حساسیت اخلاقی نگاشته تا وحشت و ویرانی ذاتی جنگ را برای نسل‌های آینده حفظ کند.

این اثر، از بسیاری جهات، به داستان‌های اولیه‌ی تولستوی شباهت دارد، اما در توصیف‌های استادانه و کاوش خلق‌وخوی آدمیان، برتری چشمگیری بر آن‌ها دارد. در بخش مرکزی روایت، تولستوی به دیدگاه‌های سیاسی خویش میدان می‌دهد و تصویری یک‌جانبه از تزار نیکولای اول ترسیم می‌کند؛ جایی که «فضایل» او را – که در نگاه این اندیشمند آنارشیست‌گرا، نه بیش از رذیلت و سبکساری است – به نمایش می‌گذارد.

«در دل کوه‌های قفقاز، جایی که بادهای تند بر صخره‌ها می‌وزید، حاجی مراد ایستاده بود، چشمانش به افق دوخته، و در دلش طوفانی از کینه و امید می‌جوشید. او، مردی از تبار جنگجویان، می‌دانست که راه انتقام از شمائل، نه در تنهایی، که در پیوند با دشمن دیرینه‌اش نهفته است.»