در صحبت مولانا جلال الدین و مثنوی معنوی او، قصه ها و نکته ها هست که عاشقان راه عرفان را به خود دعوت می کند. کمیت این کتاب معیاری در حد شش دفتر و بیست و شش هزار بیت است که در نوع خود بی نظیر است اما کیفیت آن حتی از این مقدار هم فراتر است و آنچه مولانا در خلال این شش دفتر به جهان عرفان عرضه داشته ماورای اندازه گیری است.
وی در دفتر اول مثنوی مقدمه ای از آنچه قرار است بگوید را در هجده بیت خلاصه می کند و این هجده بیت که به نی نامه معروف است یکی از غنی ترین بخش های مثنوی محسوب می شود. پس از آن داستان ها و روایت مسیر سخت رستگاری و حرکت در راه دیدار دوست در قالب چهارصد و بیست و چهار حکایت تمثیلی نگارش شده و شخصیت های به کار برده شده در این روایات عمدتا طیفی از پادشاه تا برده و انبیا تا شبان را شامل می شوند. مولوی از حیوانات هم برای نقل تمثیل و حکایت در این کتاب بهره ی زیادی برده است.
داستان های مثنوی گاه ریشه در حکایت تاریخی و افسانه های قدیمی تر از خود هم دارند و تعدادی مستقیما از منابعی چون منطق الطیر عطار آمده اند. برخی نیز توسط مولانا استخراج و به نحو جدیدی بیان شده اند. دفتر ششم مثنوی مولانا با قصه ی شاهزادگان و دژ هوش ربا ناتمام مانده است، چرا که عمر مولانا جلال الدین کفاف نداد و این شخصیت بزرگ عالم عرفان و تصوف، پیش از به انتها رساندن دفتر ششم در گذشت. کتاب پیش رو بر اساس نسخه قدیمی قونیه نوشته شده که یکی از معتبرترین نسخه ها محسوب می شود.