کتاب، یكی از ابزارهای تفكر، رشد و تعالی انسانی است. از دیرزمان اهميت مطالعه و آن سخن ها رفته است. کتاب، حتی در کتابخوانی نزد اهل علم و ادب شناخته شده است و درباره روزگار پيشرفتهای چشمگير بشر در عرصه های دانش، تمدن و فرهنگ، نه تنها اهميت خود را از دست نداده، بلكه جنبه های گسترده تر، تازه تر و جلوه های پایدارتر یافته است. کتابخوانی، راهی برای دستيابی به دانایی و توانایی است که به آدمی در فهم و درک درست، یاری میرساند و کليد گذر از محدودیت ها و جهالت ها و ورود به دنيای گسترده و ژرف است. از همين رو، مطالعه پنجرهای به سوی اندیشه ها، تجربه ها، آموخته ها و اندوخته هاست. مطالعه و خواندن هميشگی و مادام العمر اساس فرهنگ کتابخوانی است. پژوهش حاضر که با عنوان "تشویق دانش آموزان به کتاب و کتابخوانی" بر اساس روش مصاحبه نیمه ساختار یافته و مطالعه منابع علمی و با هدف ارائه راهکارهایی برای مطالعه، و به وجود آوردن اثری ارزشمند در خور فهم است. داده های به دست آمده با روش کد گذاری تجزیه و تحلیل شده است. مطالعه جز نیازهای اجتماعی انسان است. فرد به وسیله مطالعه و کتابخوانی می تواند با اندیشه های دیگران ارتباط برقرار کند و از دستاوردهای علمی و ادبی دیگران بهره مند شود. هرچه سطح بینش و آگاهی عمومی بیشترباشد افراد آن جامعه در بهبود زندگی خود موفق تر خواهند بود. پژوهش حاضر به بررسی عوامل موثر درعلاقه مند کردن دانش آموزان به مطالعه و کتابخوانی پرداخته که در این پژوهش، این عوامل در چند بعد بررسی نقش معلمان در گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی، نقش خانواده، کادر آموزشی مدرسه، کتابخانه های مدارس، و برنامه ریزی صحیح و... ارائه شده اند. این تحقیق با توجه به ضرورت و اهمیت مطالعه درارتقا سطح آگاهی، دانش و نیاز به گسترش فرهنگ کتابخوانی در بین دانش آموزان انجام گرفته و به همین دلیل ضرورت امر ارتقا مطالعه غیر درسی به عنوان یکی از اهداف اصلی تحقیق بوده است.
كتاب و كتاب خواني و ميزان گرايش به مطالعه، امروزه يكي از شاخص‌های توسعه به شمار مي‌رود. بررسی ها نشان مي‌دهد مطالعه و كتاب خوانی وضعيت مطلوبي در ايران ندارد و عمدتا مردم ايران از خريد و يا مطالعه كتاب گريزانند و اقدامات لازم و جدی جهت ترويج و اشاعه فرهنگ مطالعه صورت نگرفته است. براي رفع موانع و ايجاد زمينه و بستر لازم جهت ترويج و توسعه فرهنگ مطالعه، نهادهای مختلف در 5 بخش، شامل خانواده، مدارس و نظام آموزشی، كتابداران و كتابخانه‌ها، دولت و رسانه‌های گروهی و ناشران و كتاب فروشی ها ، بايد با رفع مشكلات موجود، هم سو و هم هدف، به سمت مشخصی حركت كنند.
نقش خانواده خانواده عامل بسيار موثری در ايجاد عادت به مطالعه و ترويج فرهنگ کتابخوانی است. محيط و شرايط خانواده، روش تربيتی و آموزشی والدين ، طرز تفکر و نگرش والدين در رابطه با مطالعه و کتابخوانی، وجود کتب و نشريات قابل دسترس و همچنين سطح اقتصادی و پايگاه اجتماعي خانواده، نقش بسزايی در تقويت عادات مطالعه و کتابخوانی دارد. نقش مدارس و نظام آموزشی پس از خانواده، دشوارترين وظيفه در اشاعه كتابخوانی در هر جامعه‌ای بر عهده مدارس و نظام آموزش و پرورش آن جامعه است. اگر دانش آموز در مدرسه با كتاب آشنا شده و لذت مطالعه، خودآموزی و افزايش معلومات عمومی را درک كند و به مطالعه خو بگيرد، در تمام دوران زندگي، از كتاب دست نمیكشد.
در نظام آموزشی، سه كاركرد مهم، نقش اساسی دارند؛ خواندن، نوشتن و حساب كردن. در طول دوران آموزش، فرد تحت آموزش، از سال‌های اول، توانايی خواندن را می آموزد و در ادامه، به درك مطالب خوانده شده و در نهايت به نوشتن، می رسد.
نقش كتابداران و كتابخانه‌ها كتابداران كتابخانه‌ها
از عوامل موثر در ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخوانی به شمار می روند. كتابداران با روشهای خلاقانه خود می توانند فعاليت‌های كتابخوانی را رشد داده و حتي به حوزه‌های بيرون از كتابخانه بكشانند. اگر كتابداران كتابخانه‌ها از حيث علم كتابداری و اخلاق انسانی، رشد كاملي داشته باشند، بدون ترديد، همچون معلمان و استادان جامعه، معماران نسل‌های آينده بشر خواهند بود.
نقش دولت و رسانه هاي گروهی
شيوه حکومت و همچنين شرايط اقتصادی، سياسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه، نقش بزرگ و غير قابل انکاری در ترويج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دارند. در اين زمينه نقش فرهنگ، سنت های اجتماعی و متوليان فرهنگی بيش از همه مهم و حياتی جلوه مي کند. مدير كل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان در خصوص نقش دولت در ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني ابراز داشت: "توسعه فرهنگ مطالعه و كتابخوانی، يك عزم همگانی را مي‌طلبد ولي سهم دولت نيز بسيار مهم است. در سال‌هاي اخير، از طريق نهادهای دولتی، اقدامات مهمی در اين خصوص صورت گرفته ولی كارهايی كه ما با شتاب بيشتری دنبال كرده‌ايم، برگزاری نمايشگاه‌های كتاب درسطح ملی و استانی، اهدای جوايز ادبی، اهدای كتاب، دادن بن‌های كتاب و توجه به زيرساخت‌های لازم برای امر كتابخوانی بوده است. از طرفی توقعات عمومی از وزارت ارشاد نيز بيش از حد بوده است زيرا دستگاه‌های ديگری نيز در اين مهم، سهيم هستند. بايد نهادهای دولتی و غير دولتی، چون شهرداری ها، در اختصاص هرچه سريع تر بودجه نيم درصدی به كتابخانه‌های عمومی و تامين اعتبارات لازم جهت خريد كتاب و ايجاد فضای لازم كتابخانه‌ها، اقدام نمايند. از طرفی دولت بايد بنيان‌های فرهنگی را در استان‌های محروم، تقويت كند تا به سطح مطلوب برسند. زيرا توجه لازم به اين مقوله سبب رسيدن جامعه به سطح ايده آل فرهنگی می شود."
نقش ناشران و كتاب فروشی ها
ناشران و كتاب فروشی ها هم به نوبه خود نقش بسيار موثری در اشاعه فرهنگ كتابخوانی ايفا میكنند. ميزان توجه ناشران به تمايلات و نيازهای خوانندگان، استانداردهای چاپ و نشر و همچنين گسترش قلمرو نمايش و توزيع كتاب توسط كتاب فروشی ها از جمله عوامل اثرگذاری در گرايش مردم به سمت مطالعه میباشد. كيفيت برتر كتاب، اعم از جذابيت ظاهری، نحوه صفحه آرايي و حروف چينی، شيوه طراحی و رنگ آميزی، تصاوير روی جلد و درون متن، حجم، قطع و كيفيت چاپ و صحافی و همچنين ويژگی های محتوايی و مسائل مربوط به ويراستاری كتاب از جمله مواردی است كه پيوسته بايد مدنظر ناشران، نويسندگان، ويراستاران و به طور كلی متوليان عرصه چاپ و نشر قرار بگيرد.
بی سوادی و كم سوادی افراد، نارسايی نظام آموزشی، بی توجهی دولت و رسانه‌های گروهی به امر مطالعه، ناكافی بودن كتابخانه‌های مجهز و كتابداران متخصص، گرانی كتاب و مشكلات اقتصادی، تعدد مشاغل و محدوديت ساعات فراغت افراد، بی توجهی ناشران و مولفان به نيازهای مختلف مخاطبان در تهيه و توليد كتاب به طور كلی، شرايط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور ايران، باعث بی علاقگی افراد به كتاب و عدم ترويج و گسترش آن شده است.
کتاب و کتابخوانی راهی برای تقویت روحیه‌ی دینی کودکان و نوجوانان است. مطالعه کتابهای دینی و مذهبی به‌کودک و نوجوان کمک میکند تا به درک صحیحی از مسائل دینی دست یابد و پیش از آن که دیر شود به رشد وشکوفایی لازم برسند. کتابخوانی باعث پیشرفت تحصیلی کودکان و نوجوانان می‌گردد. همچنین مطالعه غیر درسی‌باعث بالا رفتن سطح فکر، فعال شدن ذهن، افزایش گنجینه لغات و افزایش علم و آگاهی می‌گردد. «خواندن داستانهای مختلف، موجب شکل گرفتن ارزشهای گوناگون در ذهن کودک میشود، حساسیت او را رشدمی‌دهد و احترام به دیگران در او شکل میگیرد رضایتی که کودک از مطالعه بدست می‌آورد او را متّکی به خود بارخواهد آورد. سؤالهایی که در اثر مطالعه برای کودک مطرح میشود و مقایسه‌هایی که او بین مسائل مختلف میکند درمجموع موجب میشود که او فردی خلاِّ بار آید». (نانسی لاریک 1366) با بهره‌گیری از تخیّل که ضرورت اساسی خلاّقیّت است دنیایی بزرگ و پهناور در مقابل چشمان کودک گشوده‌می‌شود و او قادر میشود آزادانه خیال‌پردازی کند. کودک در این شرایط هرگز خود را محدود و محبوس در حصار واقعیتها و امور مشهود و ملموس ندیده و فارغ بال هر آنچه را که دلش میخواهد تصور میکند.
در یونان قدیم بر سر در کتابخانه تبس نوشته شده بود «درمانگاه روح» زیرا مطالعه باعث کاهش ناراحتی‌های‌هیجانی و عاطفی است و کتاب به عنوان یکی از مؤثرترین ابزار پیشگیری از ناراحتی‌های روحی و روانی و درمان این‌بیماریها شناخته شده است. وقتی کودک کتابی می‌خواند و به موضوع تازه‌ای پی می‌برد که مورد نیاز و علاقه اوست احساس لذّت و آرامش‌می‌کند زیرا روح کنجکاو او به دنبال کشف حقایق تازه‌ای است و دلش میخواهد هر روز که می‌گذرد از مجهولات خودکاسته و بر معلوماتش بیفزاید و تا زمانی که به نتیجة دلخواه خود دست نیابد آرام و قرار نمی‌گیرد و در حقیقت افزایش‌آگاهی و معلومات خود نوعی لذّت و آرامش معنوی را برای او به ارمغان می‌آورد که در شخصیّت و رفتار او تأثیربسیاری دارد. کتابخوانی توانایی کودکان و نوجوانان را در بیان نیازها و خواسته هایشان افزایش میدهد. عدم توانایی در بیان‌مطالب، نیازها و خواسته‌ها به صورت کلامی و نوشتاری به میزان مطالعه و خواندن بستگی دارد. کسانی که در مطالعه،مهارتهای لازم را پیدا می‌کنند در این زمینه‌ها توانایی ابراز عقیده را داشته و هرگز از بیان مطالب خویش واهمه‌ای به‌خود راه نمیدهند و بدون غلط و دست‌پاچگی به تشریح مسائل خود می‌پردازند و همین امر مانع سرخوردگی آنها دراجتماع شده و زمینة مؤفقیت و سعادتشان را فراهم میکند. مطالعه یکی از بهترین راههای غنی سازی و بهره‌وری از اوقات فراغت است. استفاده مطلوب و شایسته از این‌اوقات تأمین کننده سلامت روان و رشد و تعالی شخصیت انسان است و بی‌برنامه‌گی و بی‌توجّهی به این مهم‌ّ زمینه‌سازبسیاری از انحرافات و کجرویهای اجتماعی است. مطالعه از کم‌هزینه‌ترین روشهای گذراندن اوقات فراغت است که‌اگر به روش صحیح انجام شود آرامش پایدار و بسیار خوبی خواهد داشت و در پیشگیری از بزهکاری و انحرافات‌کودکان و نوجوانان تأثیر زیادی دارد.
آیا عادت به مطالعه امری اکتسابی است؟
عده‌ای از والدین و مربیان تصور می‌کنند که عادت به مطالعه امری ذاتی و خصلتی است که فقط در عده خاصی ازافراد وجود دارد و تنها بعضی از کودکان و نوجوانان به دلایل مختلف از جمله کنجکاوی، علاقه و… به آن روی‌می آورند و دیگران نمیتوانند اهل مطالعه باشند و شاید براساس همین اعتقاد هیچگونه تلاشی برای ایجاد عادت به‌مطالعه در کودکان و نوجوانان خود انجام نمیدهند. پژوهشهای اخیر در زمینه تعلیم و تربیت ثابت کرده است که عادت به مطالعه یک امر اکتسابی است یعنی‌همان‌طور که یک کودک، خواندن و نوشتن و حساب کردن را یاد میگیرد، می‌تواند مطالعه را هم بیاموزد. پس بایدروش مطالعه را به او آموخت و او را به مطالعه عادت داد. در این مقاله سعی بر این است که نقش خانواده و مدرسه راهر کدام بطور مجزّا مورد بررسی قرار داده تا وظیفه هر کدام جداگانه مشخص شود.
نقش خانواده در ترغیب فرزندان به مطالعه و کتابخوانی
خانواده، اولین مدرسه‌ای است که انسان در آن درس می‌آموزد و به عنوان نخستین پایگاه آموزش و پرورش و ازاساسی‌ترین عوامل در تشکیل شخصیت کودک است. خانواده نقش بسیار مهمّی در رشد و پرورش کودک دارد و درتمام جنبه‌های فردی (معنوی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و…) اثری عمیق و غیرقابل انکار دارد. بایدبپذیریم که اولین عامل مؤثر در ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه و کتابخوانی در کودکان «خانواده» است.
شیوه‌های زیر برای ایجاد انگیزه و عادت به منطالعه و کتابخوانی به خانواده‌ها پیشنهاد میشود:
۱ ـ استفاده از شیوه الگویی زیرا تأثیر الگو و نقش‌پذیری انسان یک امر طبیعی است که از غریزه‌تقلید سرچشمه میگیرد:
یکی از کارهای مهم و مؤثری که والدین میتوانند در خصوص همراهی و هماهنگی با فرزندان خود در امر مطالعه وکتاب‌خوانی انجام دهند بردن فرزندان به کتابخانه است. پدر یا مادری که دست فرزند خود را گرفته و حداقل برای‌نخستین بار او را تا کتابخانه همراهی و در انتخاب کتاب کمک می‌کنند بدین وسیله به او می‌فهمانند که این کار آنقدرارزش دارد که من همراه تو می‌آیم و وقت خود را در این راه صرف می‌کنم. پدر، مادر، خواهر یا برادر بزرگتر برای‌کودکان کاملترین الگوها برای همانندسازی هستند. همچنین اگر در خانه‌ای یک کتابخانه هر چند کوچک وجود داشته باشد و قسمتی از آن به کودکان اختصاص یابدمیل و توجه به کتاب و خواندن در آنها تقویت میشود. بنابراین در خانواده‌هایی که والدین علاقة زیادی به مطالعه ندارند و اوقات فراغت خود را صرف سرگرمی‌هایی‌می‌کنند که با کتاب و خواندن ارتباطی ندارد نباید انتظار داشت که فرزندان این خانواده‌ها به کتاب خواندن و مطالعه‌علاقه‌مند شوند.
۲ ـ برای کودکان و نوجوانان خود برنامه‌ریزی کنید.
یکی از ضروری‌ترین نیاهای انسان در زندگی، داشتن یک برنامه مناسب است. هر چند در جامعه ما بسیاری از افرادو خانواده‌ها به این اصل اساسی و مهم توجّهی نمی‌کنند ولی معمولاً انسانهایی که طالب موفقیّت و سعادت هستندبرنامه منظمی را برای زندگی خود و فرزندانشان تنظیم می‌کنند. برنامه‌ای که در برگیرندة تمام نیازهای جسمی و روانی‌آنها باشد. انجام تکالیف شرعی و دینی، بازی، ورزش، انجام تکالیف درسی، تماشای تلویزیون، همکاری در امورخانه، شرکت در بحث‌های خانواده، مطالعه و کتابخوانی و…
۳ ـ برای فرزندان خود قصّه بگویید.
قصّه وسیله‌ای است که می‌تواند کودکان را پیرامون بزرگترها جمع کند و روابط عاطفی بین آنها را تقویت کند.والدین میتوانند از راه قصه‌گویی توجه و اعتماد کودکان را به خود جلب کنند و با انتقال آنان به دنیای شادی و تخیّل‌زمینة رشد و تکامل ذهنیشان را فراهم کنند. کودکان علاقة زیادی به شنیدن قصه‌ها دارند و از این کار لذّت می‌برند. آنهابسیاری از اوقات به مطالبی که برایشان می‌گوییم یا می‌خوانیم به چشم یک قصه‌ی خیال‌انگیز نمی‌نگرند بلکه آن رارویدادی واقعی می‌دانند که در زمانهای گذشته به وقوع پیوسته و همین امر باعث میشود با علاقه و دقّت بیشتری به‌این مطالب گوش دهند. می‌توان از این علاقه برای ایجاد انگیزه و عادت دادن آنها به مطالعه و کتابخوانی استفاده‌کرد. در حقیقت ما با قصه‌گویی لذّت و شیرینی کتاب و مطالعه را به کام کودکان می‌ریزیم و کودک وقتی بداند که چنین‌قصه‌هایی شیرین و خیال‌انگیز محصول کتاب است در آرزوی آن است که خودش هم بتواند بزودی کتاب به دست‌بگیرد و آن را بخواند.
۴ ـ برای کودکان اشعار زیبا و موزون بخوانید.
از آنجا که کلام شعر آهنگین و موزون است به میزان زیادی مورد علاقه و توجه کودکان قرار میگیرد و آنان را به‌وادی تخیّل می‌کشاند. خواندن شعر از روی کتاب برای بچه‌ها در جذب آنان به سوی آن و ایجاد رغبت و عادت به‌مطالعه بسیار مؤثر است و در حقیقت همان نقش قصه را ایفا میکند. شعرهای کودکان باید کوتاه ـ ساده و روان بوده وبا آنچه مورد علاقة آنان است ارتباط نزدیک داشته باشد تا بتواند روی آنها تأثیر بگذارد.
۵ ـ کتاب را با صدای بلند برای کودک خود بخوانید.
بلند خواندن کتاب نه تنها محتوا و معنای آن را انتقال میدهد بلکه بدین وسیله تصورهای درونی، عشق و علاقه‌کتاب‌خوان نیز نسبت به افرادی که برای آنها کتاب خوانده میشود منتقل می‌گردد و یک رابطه عمیق عاطفی بین آنها پدید می‌آید. اگر وقتی که ما مطالب کتاب را می‌خوانیم با انگشت اشاره کنیم و اجازه دهیم که کودک حرکت‌های دست ما را ببیندو تصویرهای کتاب را نگاه کند و ارتباط بین مطالب کتاب و تصویرهای آن را برایش شرح دهیم او احساس مشارکت‌میکند و علاقه بیشتری از خود نشان میدهد.
۶ ـ کودکان را به کشیدن نقاشی تشویق کنید.
اگر با فرزندان خردسال خود را به کشیدن نقاشی تشویق کنیم و زمینه‌ای فراهم آوریم که آنها با دفتر، قلم و مدادرنگی آشنا شوند گام مؤثری در جهت علاقه آنها به کتاب برداشته‌ایم. کودک علاقه‌مند به نقاشی سعی می‌کندکتاب‌های مختلف را به دست آورد تا تصویرهای آنها را بکشد و همین جستجو برای یافتن کتاب و تصویرهای زیباعلاقه او را به کتاب بیشتر میکند.
۷ ـ کودکان را به بیان داستانها و مطالبی که خوانده‌اند تشویق کنید.
کودکان علاقة زیادی به بیان مطالبی که خوانده‌اند دارند و از این کار لذت می‌برند. وقتی کودک میخواهد قصه‌ای راکه از زبان فرد دیگری شنیده یا در کتابی خوانده است برای ما تعریف کند باید با صبر و حوصله و اشتیاِ به سخنان اوگوش دهیم و این برخورد ما نشانگر این است که به مطالعه کودک و مطالبی که خوانده است علاقه‌مندیم. بنابراین اوسعی خواهد کرد این کار خود را ادامه دهد و اطلاعات جدیدتری کسب نماید تا در فرصتهای مناسب به بیان آنهابپردازد و مورد تشویق و تحسین قرار گیرد.
۸ ـ از اسباب بازیهای کودکان برای ایجاد عشق و علاقه نسبت به کتاب و مطالعه استفاده کنید.
اسباب‌بازی کودک را از دنیای درونی‌اش بیرون کشیده و او را با دنیای بیرون ارتباط میدهد این بدین‌وسیله‌میتواند بین دنیای تخیل کودکی خود و دنیای واقع پُلی بزند. ساخت وسایل مطالعه به صورت اسباب‌بازی زمینة‌فکری خوبی نسبت به کتاب و کتابخوانی در کودک پدید می‌آورد همان‌طور که او وسایل آشپزی را دور خودش چیده‌و از آنها برای طبخ غذای ساختگی و پذیرایی مهمان استفاده میکند به همان صورت می‌تواند با داشتن قفسه‌های‌کوچک کتاب، میز، چراغ مطالعه و کتاب نقش یک کتابدار یا دانش‌آموز اهل مطالعه را بازی کند. می‌توان با استفاده ازچند تکه مقوا و وسایل ساده این بازی را انجام داد.
۹ ـ برای پاسخ دادن به سؤالهای کودکان، از کتاب استفاده کنید.
در بسیاری از موارد بهتر است به جای دادن پاسخ سریع آنها را تشویق کنیم که خود پاسخ مورد نظرشان را پیدا کنندو برای این کار کتابهایی به آنها معرفی کنیم تا پاسخ خود را در آن بیابند. اگر کتابهای مورد استفاده دارای تصویر باشدنتیجه مطلوبتری به دست خواهد داد.
۱۰ ـ برای کودکان و نوجوانان خود کتابها و نشریه‌های مناسب خریداری کنید.
اگر والدین به خرید کتاب برای کودک اهمیّت بدهند براحتی میتوانند او را بسوی مطالعه سوِ دهند. برای مثال‌وقتی پدر برای چند روز به مسافرت می‌رود و کودک با بی‌صبری در انتظار آمدن او لحظه‌شماری میکند با آمدن پدرخود را در آغوش او می‌اندازد و معمولاً اولین سؤالش این است که پدر برایم چه آورده‌ای؟! ممکن است پدر بسته‌ای‌شیرینی، اسباب‌بازی و یا لباس برای کودک آورده باشد اما اگر پدر همراه هر کدام از این‌ها یک یا چند جلد کتاب‌متناسب سن او آورده باشد به او فهمانده که همان‌طور که شیرینی، اسباب‌بازی و یا لباس اهمیت دارد کتاب هم دارای‌ارزش است همچنین اهداء کتاب در موقعیتهای مناسب مثل جشن تکلیف و یا تولد می‌تواند اثربخشی بالایی داشته‌باشد.
نقش مدرسه در ترویج فرهنگ کتابخوانی بین دانش‌آموزان
مدرسه، دومین محیط تربیتی است که تأثیر زیادی در آموزش و رشد شخصیت کودکان دارد. دانش‌آموزان‌حساسترین دوران عمر خود را در مدرسه می‌گذرانند. اگر عوامل تربیتی در مدرسه بخوبی وظیفة خود را انجام دهندمی‌توان به سعادت و ترقی جامعه در آینده بطور کامل امیدوار بود. مدیر، مربّی، معلّم، کارکنان اداری، فضا و امکانات‌کافی و… از جمله عواملی هستند که تأثیر زیادی در ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکان و نوجوانان دارند که دراین قسمت به نقش و تأثیر هر کدام اشاره میکنیم.
الف) مدیر مدرسه
نقش مدیر در مدرسه به عنوان محور اصلی فعالیتهای آموزشی و پرورشی، بسیار حساس و تعیین کننده است.تجربه نشان داده است موفقیت مدرسه در امور مختلف بستگی زیادی به آگاهی، درایت و برنامه‌ریزی مدیر آن دارد.یکی از شرطهای اصلی رسیدن به نتایج مطلوب در ایجاد علاقه و عادت به مطالعه در دانش‌آموزان آگاهی و علاقه‌مدیر مدرسه نسبت به این کار است اگر مدیران مدارس به اهمیّت کار معتقد شوند و خود، محور حرکت باشند سایرعوامل موجود در مدرسه به یاری آنها آمده و موفقیت را قطعی میکند.
ب) نقش معلم
پس از جدا شدن کودک از محیط خانواده، معلم محبوب‌ترین و بانفوذترین فردی است که رفتار کودک را تحت تأثیرجدی خود قرار میدهد هر چند این تأثیر در تمام طول دوران تحصیل وجود دارد ولی دانش‌آموزان دوره ابتدایی‌بیشتر از دیگران تحت تأثیر افکار، عقاید و رفتار معلم خود قرار می‌گیرند. آنها معلم را به عنوان یک الگو می‌پذیرند وکارهای او را سرمشق خود قرار می‌دهند. اگر معلم بخواهد کودکان را به مطالعه و خواندن علاقه‌مند کند، لازم است‌ابتدا خود به خواندن بپردازد تا بتواند این لذت را به آنها انتقال دهد. یکی از راههای ابراز این لذت خواندن داستان درکلاس است. همچنین نشان دهد که برای کتابها ارزش قائل است.
ج) روش تدریس معلم
علاوه بر تأثیر عمیقی که معلم به عنوان الگو در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دارد روش تدریس او نیز یکی ازعوامل مؤثر در کسب مؤفقیّت است اگر بخواهیم مطالعه و کتابخوانی را در متن فعالیتهای آموزش و پرورش وارد کنیم‌ناگزیریم از روشهایی استفاده کنیم که دانش‌آموز نیاز به کتاب غیردرسی و مطالعه پیگیر را با تمام وجود احساس کند.یکی از این برنامه‌ها استفاده از روشهای تدریس است که دانش‌آموزان را به سوی مطالعه کتاب هدایت میکند یعنی‌روش تدریس فعّال که می‌تواند دانش‌آموزان را به صحنة فعالیت بکشاند. خوشبختانه کتابهای جدیدالتألیف فارسی باطراحی فعّالیت کتابخوانی گامی بسیار مثبت در جهت هدایت شاگردان به مطالعه و کتابخوانی برداشته است.
به طور کلی روش تدریسی که دانش‌آموزان را به کتابخانه و جستجو در جهان پیرامونشان هدایت کند و آنها را به‌مطالعه و تحقیق وادارد از بهترین روشهای تدریس است. در تدریس باید روش معلم محوری کنار رود و استفاده صرف‌از کتاب درسی به عنوان یک محور از میان برداشته شود تا نتیجه مطلوب از آموزش بدست آید.
معلم نباید همه سؤالهای دانش‌آموزان را به راحتی پاسخ دهد بلکه باید با انتخاب و معرّفی کتابهای مناسب‌زمینه‌ای فراهم کند که دانش‌آموز مطالب مورد نیاز خود را از طریق کتاب و مطالعه بدست آورد حتی برای ایجاد انگیزه‌بیشتر در اوایل کار می‌تواند نشانی دقیق مطالب و صفحه‌ها را نیز بدهد. همچنین معلم می‌تواند پیش از شروع درس‌جدید کتابهایی را که مکمّل بحث آن است و با توانایی‌های دانش‌آموزان نیز همخوانی دارد انتخاب و به آنها معرفی‌کند.
اگر معلم هر جلسه همراه خود کتابی به کلاس آورد، به عنوان یک الگوی رفتاری مورد توجه دانش‌آموزان قرارمی‌گیرد. معلم آگاه و خردمند برای تنوّع در کلاس درس و برای ایجاد انگیزه نسبت به مطالعه کتابها و نشریه‌ها، کتاب یامجله‌ی همراه خود به کلاس آورده و نکته‌ای کوتاه و شیرین برای دانش‌آموزان می‌خواند و این گونه بطور مستقیم‌شیرینی و لذت مطالعه و مراجعه به کتاب را در کام تشنه دانش‌آموزان میریزد و بدین وسیله مهر و علاقه دانش‌آموزان‌را نیز به خود جلب میکند.
د ـ کتابخانه آموزشگاه
کتابخانه مدرسه دستگاه حرارت مرکزی و روح مدرسه است و حتی بیجا نیست اگر از کتابخانه به عنوان قلب‌مدرسه یاد کنیم. چرا که این مکان می‌تواند به فضایی برای تغذیه فکری و روحی همه دانش‌آموزان و کارکنان مدرسه‌تبدیل شده و تأثیری شگفت و عمیق بر پیشرفت و سعادت آینده همه دانش‌آموزان بگذارد.
کتابخانه مدرسه دارای دونقش و وظیفه عمده میباشد.
۱ ـ ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکانی که هیچ زمینه قبلی برای مطالعه کتابهای غیردرسی نداشتند وخانواده‌های آنها به هر دلیل نتوانستند برای علاقه‌مندی آنها به مطالعه و کتاب کاری انجام دهند.
۲ ـ تقویت انگیزه مطالعه در کودکانی که قبلاً زمینه مطالعه در خانواده آنها وجود داشت و تا حدی به خواندن ومطالعه کتاب علاقه‌مند هستند و تغذیه روحی این دانش‌آموزان با کتابهای مورد نیازشان.
طبیعی است که کتابخانه مدرسه برای هر گروه از این دانش‌آموزان باید برنامه‌های خاصی را تدارک ببیند و حتی‌می‌تواند از وجود دانش‌آموزان گروه دوم برای تشویق گروه اول استفاده کند.
جذابیت و فضای کتابخانه
فضایی که برای کتابخانه انتخاب میشود علاوه بر بزرگ بودن باید از جذابیت کافی نیز برخوردار باشد. برای این‌منظور باید به تزئین و زیبایی آن توجه کرد البته مقصود تزئین‌های پرهزینه و شلوغ نیست بلکه می‌توان با استفاده ازتابلوهای زیبای نقاشی که طبیعت، گلها و گیاهان را به تصویر کشده‌اند بر جذاّبیت محیط کتابخانه افزود.
فضای فیزیکی کتابخانه عامل مهمی برای علاقه‌مندی دانش‌آموزان به مطالعه میباشد که متأسفانه امروزه بسیاری‌از مدارس ما فضای مناسبی برای کتابخانه ندارند. امید است مسئولان محترم وزارت آموزش و پرورش و سازمان‌نوسازی مدارس به فکر چاره‌ای باشند تا دست‌کم در ساخت و سازهای جدید جای مناسبی با وسعت و امکانات‌کافی برای کتابخانه مدرسه درنظر گرفته شود. البته این مکان باید طوری ساخته شود که قابلیت تبدیل به کلاس درسی‌را نداشته باشد.
چه خوب است از کتابخانه به عنوان کارگاه آموزشی استفاده شود. تشکیل بعضی از کلاسهای ادبیات فارسی،انشاء، تاریخ و… در کتابخانه آموزشگاه و استفاده از این مکان به عنوان کارگاه آموزشی درسهای مذکور در اهمیّت واعتبار کتابخانه افزوده و انگیزه‌ای برای استفاده بیشتر دانش‌آموزان از کتابخانه را فراهم میکند.
آموزش روشهای پژوهش مطالعه و تحقیق درباره موضوعهای درسی، طبقه‌بندی کتابها، چگونگی استفاده ازکتابخانه، روش یادداشت‌برداری و… از جمله برنامه‌هایی است که باید در این کارگاه آموزش داده شود.
کتابخانه کلاسی
برای حل مشکل فضای کتابخانه باید در فکر راههای مناسبی باشیم. با بهره‌وری از امکانات و شرایط موجودبیشترین استفاده را در جهت ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی و علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به کتاب ببریم. مانمی‌توانیم نداشتن کتاب و کتابخانه را بهانه‌ای برای نداشتن کتابخوان قرار دهیم. برای جبران بخشی از کمبود فضای‌کتابخانه در مدارس ایجاد کتابخانه‌های کلاسی راه‌حل مناسبی است زیرا این راه یکی از ساده‌ترین و موفق‌ترین‌روشهای حل مشکل فضای کتابخانه و در دسترس قرار دادن کتاب برای دانش‌آموزان است.
کتابخانه کلاسی فواید زیر را دارد:
۱ ـ به هزینه زیادی احتیاج ندارد و تا حدی مشکل کمبود فضای مناسب برای کتابخانه را حل میکند.
۲ ـ در تمام ساعت کار دبستان، کودکان به آن دسترسی دارند و گرفتن کتاب تشریفات خاصی ندارد.
۳ ـ کودکان هر روز با دیدن کمد کتابخانه نسبت به مطالعه راغب‌تر می‌شوند و کتابها متناسب با سن و ذوِدانش‌آموزان انتخاب می‌شوند.
۴ ـ معلم می‌تواند به هنگام تدریس از کتابها استفاده کند تا بر علاقه‌مندی دانش‌آموزان بیفزاید.
۵ ـ با واگذاری بخشی از کار کتابخانه به دانش‌آموزان حس مسئولیت‌پذیری در آنها تقویت میشود.
فعالیتهای جنبی که آموزشگاه می‌تواند جهت ترغیب دانش‌آموزان به مطالعه و کتابخوانی‌انجام دهد.
۱ ـ ایجاد فروشگاه کتاب مدرسه:
شرکتهای تعاونی مدارس محل مناسبی برای فروش کتاب هستند. اگر هر آموزشگاه بتواند کتابهای مناسب وارزان‌قیمت همراه با تخفیف مناسب در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد می‌تواند میزان علاقه‌مندی دانش‌آموزان به‌مطالعه و کتابخوانی را افزایش دهد. این فکر به عنوان یک تجربه در کشور انگلستان انجام شده و موفقیتهایی به دست‌آمده است.
۲ ـ معرفی کتاب:
معرفی کتاب به عنوان یک کار انگیزشی برای ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی مؤثر است. خلاصه کردن کتاب ومعرفی آن در تابلو اعلانات تأثیر زیادی در تشویق دانش‌آموزان به مطالعه دارد. همچنین خواندن خلاصه کتاب و ذکرمشخصات آن در مراسم صبحگاهی مدرسه هم می‌تواند انگیزه مطالعه را در دانش‌آموزان به وجود آورد.
۳ ـ از جلسه‌های اولیا و مربیان و آموزش خانواده به نحو مطلوب استفاده کنیم:
باید به والدین آموزش داده شود که خواندن در دنیای امروز یک نیاز اساسی و بخشی از زندگی است و به عنوان‌الگوی تربیتی فرزندان خود نقش مهمی در تشویق و ترغیب آنها به مطالعه دارد. حتی مجموعه‌ای از کتابهای مفید وساده به والدین معرفی کرد تا آنان نسبت به تهیة این کتابها اقدام کنند. اگر مدرسه دارای فضای مناسبی به عنوان کتابخانه است جلسة آموزش خانواده را در آنجا برگزار کرد و یا طوری‌برنامه‌ریزی کنیم که اولیاء از کتابخانه بازدید کنند و در جریان فعالیتهای آن قرار گیرند. همچنین اگر به والدینی که‌همکاری خوب و قابل توجهی با مدرسه دارند کتابهای مناسب تربیتی اهدا شود تأثیر چشم‌گیری خواهد داشت.
۴ ـ معرفی اعضاء فعال کتابخانه‌های کلاس و مدرسه:
اگر اعضاء فعال کتابخانه مدرسه یا کلاس در هفته شناسایی شوند و در یکی از روزهای آن در حضور سایردانش‌آموزان تشویق گردند و یا نام آنها در تابلو کتابخانه نصب شود انگیزه بیشتری برای مطالعه دیگر دانش‌آموزان‌ایجاد میکند. همچنین این گونه کارها بیانگر اهمیّت کتاب و مطالعه برای آنان است.
۵ ـ برگزاری مسابقه کتابخوانی
برگزاری مسابقه کتابخوانی به عنوان وسیله‌ای مؤثر برای ایجاد رغبت بیشتر و عادت به مطالعه نزد کودکان ونوجوانان استفاده کرد و تعداد زیادی کتاب را روانه خانه‌ها کرد. همراه با مسابقه‌های کتابخوانی، گسترش و تقویت‌مسابقه‌های مطالعه و تحقیق که از جایگاه خوبی در مدارس و بین دانش‌آموزان برخوردار است باید در نظر گرفته شود. انتخاب کتابهای مفید و جذاب و تهیه جایزه‌های مناسب انگیزه دانش‌آموزان‌آموزان را برای شرکت در این‌مسابقه‌ها بیشتر میکند.
۶ ـ برگزاری مسابقه‌های حضوری پرسش و پاسخ
برگزاری مسابقه‌های حضوری پرسش و پاسخ شبیه آنچه در برنامه‌های تلویزیونی اجرا میشود برای ایجاد عادت‌و تشویق دانش‌آموزان به مطالعه مفید است به این ترتیب که تعدادی کتاب مناسب در زمینه‌های گوناگون به‌دانش‌آموزانی که برای شرکت در این مسابقه ثبت‌نام کرده‌اند معرفی میشود، دو گروه شرکت کننده با آمادگی کامل به‌رقابت می‌پردازند و به گروه برتر جایزه اهدا میشود. برگزاری این مسابقه در سطح کلاسها، مدرسه، منطقه و شهرستان‌فرصت مناسبی برای فراهم کردن زمینه مطالعه دانش‌آموزان است.
۷ ـ از کتاب به عنوان جایزه استفاده کنیم.
اهدای کتاب به دانش‌آموزان به عنوان جایزه گامی است در جهت علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به مطالعه که البته‌لازم است در انتخاب کتاب با توجه به نیازهای سنّی و روحی دانش‌آموزان دقت لازم را داشت حتی بهتر است جایزه‌دانش‌آموز منحصراً کتاب نباشد بلکه همراه با جایزه‌های مورد علاقه آنها یک یا چند جلد کتاب مناسب نیز اهدا شود.
۸ ـ مطالعه را به عنوان بخشی از تکلیف شب منظور کنیم.
اگر معلم بخواهد بپوند مناسبی بین مطالعه، کتابخوانی و تکلیف شب برقرار کند باید از دانش‌آموزان بخواهد هرهفته دست کم یک یا دو جلد کتاب داستان و غیردرسی متناسب با سن خود را به عنوان تکلیف بخوانند و در حدتوانایی‌های خود خلاصه چند سری از آن را در دفتر خویش یادداشت کنند. البته بهتر است هیچگونه اجباری در کارنباشد تا باعث دلزدگی دانش‌آموزان از کتاب نشود. خوشبختانه این مورد هم در فعالیتهای کتابهای فارسی بخوانیم وبنویسیم گنجانده شده است.
۹ ـ دانش‌آموزان را به نوشتن کتاب تشویق کنیم.
برای آشنایی دانش‌آموزان با کتاب و چگونگی تهیه آن می‌توان در دورة ابتدایی آنان را به نوشتن کتاب تشویق کرد.برای این کار دانش‌آموز مجموعه‌ای از تصاویر را جمع‌آوری کرده و داستانی برای آنها می‌نویسد یا داستانی نوشته وتصویرهایی بر آن نقاشی میکند. معلم می‌تواند دانش‌آموزان را راهنمایی کند تا نوشته‌های خود را به صورت کتاب‌درآورند آنها را در کتابخانه کلاس جمع‌آوری کنند و به نمایش بگذارند.
۱۰ ـ از ساعت درس انشا استفاده کنیم.
درس انشا پایه و اساس تفکر و خلاقیت در دانش‌آموز است. معلم می‌تواند با ارائه موضوعاتی متنوع و خلاِّ هم به‌پرورش قوه تفکر و خلاقیت کودک پرداخته و هم او را به مطالعه و کتابخوانی علاقه‌مند سازد.
معلم می‌تواند موضوعاتی را مانند اهمیّت کتاب و مطالعه، نقش کتابخوانی در زندگی انسان و پیشرفت جامعه،بهترین کتابی که خوانده‌ام، اولین روزی که به کتابخانه رفتم و خلاصه‌نویسی… موضوعهایی از این قبیل به دانش‌آموزان‌بدهد و آنها را وادارد تا در این باره به تفکر و نوشتن بپردازد.
دیگر اینکه از روشهایی استفاده کند تا دانش‌آموزان به سوی کتاب و کتابخانه هدایت شوند. به عنوان نمونه طوری‌برنامه‌ریزی کند تا دانش‌آموزان در هر جلسه درس انشا ضمن انجام تکالیف رسمی نوشته‌ای کوتاه از کتاب، نشریه یامجله و منبع دیگری با ذکر نام نویسنده و مأخذ آن در دفتر خود بنویسند تا بدین‌وسیله آنها به دنیای مطالعه وکتاب‌خوانی قدم گذارند.
تشکیل کلاس درس انشاء در کتابخانه مدرسه، بردن دانش‌آموزان به کتابخانه‌ها، تشویق دانش‌آموزان به‌خلاصه‌نویسی کتابهای گوناگون، نقد و بررسی داستانها در کلاس و همچنین قرائت نکته‌های آموزنده و جالب،قطعه‌های زیبای ادبی از کارهای دیگری است که معلم انشا می‌تواند به وسیله آنها در دانش‌آموزان نسبت به مطالعه‌کتاب ایجاد رغبت و انگیزه نماید.
۱۱ ـ روشهای صحیح مطالعه و تندخوانی را به بچه‌ها آموزش دهیم.
مطالعه در جهان امروز به عنوان یک فن مطرح است. فنی که بسیاری از دانش‌آموزان نسبت به آن بی‌اطلاع بوده یادارای آگاهی اندکی هستند. شاید همین امر خود یکی از دلایل پایین بودن میزان مطالعه در جامعه باشد، زیرا اگر افرادبتوانند با روش بهتر و سرعت بیشتری کتاب بخوانند و درک مطلب برایشان آسان باشد با علاقه‌مندی بیشتری کتاب رابه دست می‌گیرند و مطالعه می‌کنند بنابراین ضرورت دارد روشهای صحیح مطالعه و تندخوانی به دانش‌آموزان‌آموزش داده شود و راههای تقویت حافظه و شیوه‌های بهتر یادگیری برای آنها بیان شود. این کار به وسیله کتابهایی که‌تحت عنوان «فن‌ّ مطالعه، تندخوانی، تقویت حافظه و…» امکان‌پذیر است.
۱۲ ـ به مجلّه‌ها و روزنامه‌های ویژه کودکان و نوجوانان اهمیّت دهیم.
مجله‌ها به دلیل دارا بودن تنوع زیاد، تصویرهای زیبا، بیان و تجربه و تحلیل مسائل و حادثه‌های روز و ویژگیهای‌مثبت دیگر، مورد علاقه کودکان و نوجوانان قرار می‌گیرند و از جذابیت بیشتری برخوردارند. همچنین فراهم بودن زمینة ارتباط خوانندگان با نشریه‌ها از راههای مختلف و به تعبیری زنده بودن مطالب باعث‌ایجاد انگیزه و رغبت به مطالعه در کودکان و نوجوانان میشود. حتی می‌توان گزیده‌ای از مطالب و مجله‌ها و روزنامه‌هارا به عنوان بریده جراید در تابلو مخصوصی نصب نمود و در معرض دید دانش‌آموزان قرار داد. یا در مراسم آغازین‌مدارس قرائت کرد و از آنها برای تهیه نشریه دیواری استفاده نمود.
۱۳ ـ تهیه‌ی نشریه‌های دیواری را جزء فعالیتهای گروهی دانش‌آموزان قرار دهیم.
دادن تکالیف سنتی خشک و بی‌روح جزء از بین بردن وقت دانش‌آموز سودی نخواده داشت. چه خوب است که‌معلم تکالیف را طوری سازماندهی کند که دانش‌آموزان بصورت گروهی با مطالعه کتابهای مختلف، نشریه‌های دیواری‌تهیه کنند. این کار انگیزه‌ای قوی در دانش‌آموزان برای مطالعه و بررسی کتابهای غیردرسی، روزنامه، مجله‌ها بوجودمی‌آورد. معرفی کتابهای مفید و سازنده، و فعالترین اعضای کتابخانه کلاس و مدرسه در این نشریه‌ها راهی برای ایجادانگیزه و رغبت بیشتر برای مطالعه دانش‌آموزان است.
۱۴ ـ با همکاری بچه‌ها کتاب دیواری درست کنیم.
یکی از روشهای دیگری که برای جلب توجه دانش‌آموزان مؤثر است درست کردن کتابهای دیواری برای آنهاست‌این کار را می‌توان براساس کتابهای ژاپنی و اروپایی که در قرنهای 16 تا ۱۹ معمول بوده و به نام کتابهای دیواری مشهوربودند انجام داد.
درست کردن این کتابها، تقریباً شبیه نشریه دیواری است، بدین شکل که داستان جذابی را به قسمتهای مختلف‌تقسیم کرده و آن را همراه با تصویر روی مقوا یا کاغذهای بزرگ می‌نویسند و در جای مناسبی نصب می‌کنند تادانش‌آموزان بتوانند براحتی آن را بخوانند همچنین می‌توان یک داستان را به چند بخش تقسیم کرده و هر بخش آن رادر یک هفته به دیوار نصب نمود.
۱۵ ـ برگزاری جلسه‌هایی به همراه دانش‌آموزان برای نقد و بررسی کتابها
برگزاری جلسه‌های نقد و بررسی کتابهای کودکان و نوجوانان یکی از راههای ایجاد انگیزه نسبت به مطالعه بعضی‌از کتابهاست. علاوه بر آن این کار باعث افزایش آگاهی دانش‌آموزان در مورد چگونگی انتخاب کتابهای مناسب خواهدشد. دانش‌آموزی که در این جلسه شرکت میکند کتابها را با دقّت و حساسیت بیشتری می‌خواند و درمی‌یابد که پس ازخواندن هر نوشته نباید مسحور آن شود.
نقد و بررسی کتابها به بچه‌ها دید انتقادی خواهد داد و باعث خواهد شد که با خواندن هر کتابی بی‌دلیل صاحب‌عقیده‌ای نشوند یا تغییر عقیده ندهند. همچنین سلیقه‌ی آنان را در انتخاب کتاب بالا خواهد برد و باعث خواهد شدکه دیگر هر کتابی را نخوانند.
برای بالا بردن کیفیت چنین جلسه‌هایی می‌توان از نویسندگان و افراد صاحب‌نظر دعوت کرد تا نسبت به نقد وبررسی کتابها اقدام کنند. در صورتی که در بعضی مناطق امکان حضور افراد صاحب‌نظر نباشد معلمین و مربیان‌علاقه‌مند با مطالعه قبلی میتوانند این کار را انجام دهند.
در خاتمه از خدای بزرگ آرزو دارم که با یک نهضت همگانی اعم از مسئولین، دست‌اندرکاران، مدیران، معلمین،خانواده‌ها، و همه نهادها و ارگانهایی که میتوانند نقش داشته باشند گامهایی مؤثر در این زمینه برداشته تا فرهنگ‌مطالعه و کتابخوانی در کشور ما به اوج خود رسیده و شکوفایی هر چه بیشتر استعدادهای دانش‌آموزان را شاهد باشیم.